Από τους πολλούς και σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους, καλλιτέχνες, πολιτικούς και λοιπούς επιφανείς Κυζικηνούς, παρουσιάζουμε εδώ έξι μεγάλες μορφές:
Ο Κάλλιπος ο Κυζικηνός (370 – 300 π.Χ.) υπήρξε μαθητής και φίλος του Ευδόξου του Κνίδιου, του μεγαλύτερου μαθηματικού της αρχαιότητας μετά τον Αρχιμήδη. Στα παράλια της Προποντίδας έκανε μακροχρόνιες αστρονομικές παρατηρήσεις σχετικές με τη χρονική διάρκεια των εποχών. Από τις παρατηρήσεις αυτές και σε συνδυασμό με το έργο του Μέτωνα του Αθηναίου, κατασκεύασε ημερολόγιο διάρκειας (μήκους) 76 ετών που περιελάμβανε 940 μήνες ώστε να εναρμονιστούν τα ηλιακά και τα σεληνιακά έτη. Η αρχική θέση του κύκλου του Κάλλιππου χρησιμοποιήθηκε από τους αστρονόμους των κατοπινών χρόνων για τη βαθμονόμηση των παρατηρήσεών τους σε σχέση με τις μελλοντικές εκλείψεις. Είναι δε πολύ πιθανό ο κύκλος Κάλλιππου των 76 ετών να χρησιμοποιείται στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων.
Ο Κάλλιπος ανέπτυξε περαιτέρω το σύστημα των ομόκεντρων σφαιρών του Ευδόξου προσθέτοντας 7 ακόμη σφαίρες ανεβάζοντας το συνολικό αριθμό των σφαιρών σε 34. Ο Σιμπλίκιος (Σχόλια εις “Περί Ουρανού” του Αριστοτέλους, 7,32,16) αναφέρει ότι ο Κάλλιππος μαζί με τον Πολέμαρχο τον Κυζικηνό ταξίδεψαν στην Αθήνα προκειμένου να συζητήσουν τη θεωρία των ομόκεντρων σφαιρών με τον Αριστοτέλη. Δεν θα ήταν επομένως αβάσιμο να υποθέσει κανείς ότι ο Κάλλιπος δίδαξε στη Σχολή του Σταγειρίτη φιλοσόφου. Δυστυχώς τα συγγράμματα του Κάλλιππου, όπως το Περί συστήματος πλανητών, τα οποία αναφέρονται από τον Εύδημο (149,2) είχαν ήδη απολεσθεί από τον 6ο μ.Χ. αιώνα.
Ο Πέτρος Φιλανθίδης γεννήθηκε στην Αρτάκη ή κατ’ άλλους στην Πάνορμο περί το 1840. Ήταν ο ενδέκατος (και τελευταίος) αναμορφωτής της Βυζαντινής μουσικής, αγωνιζόμενος με το έργο του να αποφευχθεί η τετραφωνία και να αποκαθαρθεί η Βυζαντινή μουσική από τουρκικά στοιχεία. Το πραγματικό του επώνυμο ήταν Φιλήντας αλλά σύμφωνα με μαρτυρία του γιού του Μένου, το άλλαξε «επί το αρχαιοπρεπέστερο». Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη και μυήθηκε στη Βυζαντινή και την Αραβοπερσική μουσική. Δίδαξε Ελληνικά στο Αρρεναγωγείο της Αρτάκης και ανέλαβε τη θέση του πρωτοψάλτη στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου Αρτάκης. Υπήρξε μέλος του «Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως», διδάσκοντας για ένα διάστημα στη Μουσική Σχολή αυτού. Ανάμεσα στο πλούσιο συγγραφικό και ερευνητικό του έργο, εξέχουσα θέση κατέχει το δίτομο Δοξαστάριο με τίτλο Αθωνιάς (Κωνσταντινούπολη, 1906), η μελοποίηση του ασματικού μέρους της ακολουθίας του Αγίου Αιμιλιανού και η μελέτη με τίτλο «Η καθ’ ημάς Εκκλησιαστική Μουσική εν σχέσει προς τας των άλλων εθνών». Πέθανε στην Κωνσταντινούπολη το 1915.
Σημαντική Κυζικηνή μορφή του 19ου αιώνα ήταν επίσης ο Αθανάσιος Κυζικηνός (1825-1894 περίπου), γεννημένος στην Πάνορμο. Σπούδασε Μαθηματικά στη Γαλλία και δίδαξε σε διάφορες πόλης της Ευρώπης, ενώ από το 1872 έγινε τακτικός Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στο Πρόγραμμα του Εθνικού Πανεπιστημίου (σελ. 26) διαβάζουμε ότι κατά το ακαδημαϊκό έτος 1884-1885 δίδασκε «Ολοκληρωτικό Λογισμό». Το επιστημονικό και συγγραφικό του έργο ήταν πλούσιο και ετύγχανε της εκτιμήσεως των μεγαλυτέρων συγχρόνων του μαθηματικών της Ευρώπης. Έγραψε μεταξύ άλλων τα έργα Θεωρητική Αριθμητική και Στοιχειώδης Άλγεβρα.
Ο Μένος Φιλήντας (1870-1934) από την Αρτάκη, ήταν γλωσσολόγος, λαογράφος και λογοτέχνης, γιός του Πέτρου Φιλανθίδη. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και στο Διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε ως δάσκαλος στο Αρρεναγωγείο της Αρτάκης, γράφοντας παράλληλα έπη και ωδές στην Επιθεώρηση του Νεολόγου, καθώς και σε άλλα περιοδικά. Εκεί, στα 1893, γνωρίζει τον Ιωάννη Γρυπάρη ο οποίος τον μυεί στον Δημοτικισμό. Με τον Γρυπάρη θα συνεργαστούν στην Κωνσταντινούπολη το 1896 για να εκδώσουν τη Φιλολογική Ηχώ και αργότερα, την περίοδο 1898-1899, με κέντρο την Προύσα, θα περιοδεύσουν στις ελληνικές επαρχίες «για να διορθώσουν την ελληνική γλώσσα». Το 1901 βραβεύτηκε σε γλωσσικό διαγωνισμό της εφημερίδας Άστυ, προκηρυγμένο από τον Ψυχάρη με το έργο του Γραμματική της Ρωμαίικης Γλώσσας. Φυλακίστηκε δύο φορές από τις Τουρκικές αρχές (1902-1903 στην Προύσα και 1904-1905 στην Αρτάκη) λόγω του πατριωτικού του αγώνα, τον οποίο συνδύαζε με την προσπάθεια για την καθιέρωση της δημοτικής. Το 1913 εγκαθίσταται στην Αθήνα και εργάζεται ως δάσκαλος, δημοσιογράφος και συγγραφέας. Από το μεγάλο συγγραφικό του έργο, ενδεικτικά αναφέρουμε τα πεζογραφήματα Ταορμίνα και Ανατολίτικες ιστορίες, την ποιητική συλλογή Οχτάβες, τη μετάφραση του Παίχτη του Ντοστογιέφσκι και το μεγάλο τετράτομο έργο Γλωσσογνωσία και Γλωσσογραφία Ελληνική.
Ο Μαργαρίτης Ευαγγελίδης (1850-1932), από τη Μηχανιώνα της Κυζίκου, ήταν καθηγητής της ιστορίας της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και στα πανεπιστήμια Αθηνών, Λειψίας και Βερολίνου, όπου έλαβε το διδακτορικό του. Από το συγγραφικό του έργο ξεχωρίζει η Ιστορία της Θεωρίας της γνώσεως και η Επιτομή της Ελληνικής Φιλοσοφίας. Σημαντικότερο από όλα όμως ήταν η έντονη Εθνική του δράση, με στόχο τη βοήθεια της γενέτειράς του. Ως πρόεδρος του Μικρασιατικού Συλλόγου «Ανατολή», συνέβαλε αποφασιστικά στην εκπαίδευση μιας “στρατιάς” δασκάλων και ιερέων οι οποίοι στελέχωναν στη συνέχεια τα ελληνικά σχολεία της Μικράς Ασίας.
Ο Κωνσταντίνος Μακρής (1850-1920), ιατρός και συγγραφέας από την Αρτάκη της Κυζίκου. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και στα Πανεπιστήμια του Μονάχου και του Στρασβούργου, όπου έλαβε το διδακτορικό του. Εργάστηκε δίπλα στον L. Pasteur στο Παρίσι και τιμήθηκε από την Ιατρική Ακαδημία Παρισίων για την ανακάλυψη ειδικού κλίβανου παστερίωσης, ο οποίος πήρε το όνομά του. Επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη όπου ίδρυσε δική του κλινική, διετέλεσε Πρόεδρος της Αυτοκρατορικής Ιατρικής Εταιρείας Κωνσταντινουπόλεως, προσωπικός ιατρός του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ του Β’ και ιατρός της Περσικής πρεσβείας.
Πραγματοποίησε περιηγήσεις, συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές, τοπογραφικές μελέτες και λαογραφικές καταγραφές στην Κυζικηνή χερσόνησο, με έδρα την Αρτάκη, όπου το 1894 ίδρυσε χειρουργική Κλινική. Κορύφωση του ερευνητικού του έργου εκτός του ιατρικού πεδίου ήταν η ανακάλυψη αρχαίου υδροθεραπευτηρίου και ιαματικών υδάτων στη νήσο Κερά στην είσοδο του κόλπου της Αρτάκης.
Για την επιστημονική του προσφορά τιμήθηκε από την Τουρκική Κυβέρνηση με τα παράσημα Medjidié και Osmanié, όπως επίσης και με το Μετάλλιο Καλών Τεχνών για «ορθοπεδικήν τράπεζαν» την οποία επινόησε βάσει των συγγραφών του Ιπποκράτους, ενώ από την Περσική Κυβέρνηση τιμήθηκε με το Παράσημο Λέοντος του Ηλίου.
